Гүлнәр СӘРСЕНОВА: бұрынғы әдіс-амалдар жарамайды

Біздің Ұлттық киноны қолдау мемлекеттік орталығының Басқарма төрайымы Гүлнәр Сәрсеновамен сұхбатымызды мемлекеттен қаржы бөлінуіне үміткер фильмдердің питчингі қарқынды өтіп жатқан күндері жүргізілді. 88 фильмнің авторлары өз еңбектерін қазақстандық киноиндустрияның әлем таныған кәсіпқойларынан құралған Сарапшылар кеңесінің алдында қорғауда. Ал бұл уақытта сол Сарапшылар кеңесінің бұрынғы мүшесі Ермек Тұрсынов әлеуметтік желілер мен бірқатар БАҚ-да Мемлекеттік кино орталығының басшыларына нағыз ақпараттық соғыс жариялап, өзі үш айдан астам уақыт істеген Сарапшылар кеңесінің заңдылығы мәселесін көтеруде. 

- Гүлнәр Болатқызы, питчингтің басталуымен құттықтаймыз. Бұл күндері көріп отырғанымыздай, киножобаларды қорғау айтарлықтай табысты өтіп жатқан сияқты.

- Құттықтауларыңызға көп рахмет. Иә, питчингтің жұмысы жемісті болып отыр. Дегенмен, ол аяқталған соң біз міндетті түрде жұмыстың қорытындысын шығаратын боламыз.

- Онда режиссер Ермек Тұрсыновтың Кино орталығын құрудың мақсатқа сәйкессіздігі, «Кинематография туралы» заңының олқылықтары, «Қазақфильмнің» көкейкесті проблемалары т.с.с. басқа да мәселелері туралы БАҚ-да жасаған мәлімдемелері жайлы не айтасыз?

- Иә-иә, сіз олардың бәрін тізбектемей-ақ қойсаңыз да болады. Ол жарияланымдарға қатысты бір сөз ғана айта аламын – қазір мен Тұрсыновтың Мемлекеттік орталық туралы пікірлерімен мүлдем келіспеймін.

Бұл жерде мәселе Ермек Тұрсыновтың «Кино туралы» Заңды, бәлкім, дұрыс оқымағанында немесе осы маңызды құжатта қамтылған барлық өзгерістерді қабылдай алмайтынында болып отыр.

Осы заңға сәйкес Ұлттық киноны қолдау мемлекеттік орталығы белгілі бір құрылымдардан тәуелсіз ұйым болуы тиіс екенін естеріңізге сала кетуіме тура келіп тұр. Соның ішінде «Қазақфильмнен» де. Кино орталығының басты міндеті – Қазақстанның ұлттық мүддемізге сай фильмдер шығаратын кинокомпанияларына қолдау көрсету. Осыдан келіп, мұнда күрделі жағдай қалыптасты, яғни кейбір режиссерлер өз фильмдері бұрынғыдай «Қазақфильм» киностудиясы арқылы қаржыландырылатынына және сол қаржы тек қана осы киностудияға қатысы бар режиссерлер арасында ғана бөлінетініне әбден бой үйретіп алған. Бірақ бұл амал қазір жарамайды.

Бүгінде біз өсу проблемасын, яғни ескінің жаңамен алмастырылып отырғанын бастан кешіп отырған сияқтымыз. Сондықтан да біздің арамызда осындай түсініспеушілік пен ішкі күрес жүріп жатыр деп ойлаймын. Бұл ұрпақтардың өзара күресі емес, бұл діл күресі, яғни қазіргі өмірді әртүрлі қабылдаудан туған күрес. Мұны бәрі бірдей қабылдап, түсініп отырмағанымен, «Кино туралы» Заң өзгерістерді дәл осындай әдіс-амалдармен жүргізу керектігін түсіндіреді.

- Ұлттық деп танылған фильмдерге қаржылық қолдау жасау – Кино орталығы қызметінің бір ғана бағыты ма?

- Иә, оны дұрыс түсініп тұрсыз, біз киножобаларды жай қаржылық тұрғыда ғана қолдаумен шектелмейміз, біз басқа да көптеген міндеттерді шешуге тиіспіз. Біз үшін ең маңыздысы – халықаралық деңгейде ілгерілету. Бұл міндетті шарт, онсыз біз фильмдерді ко-продакшн жүйесіне енгізе алмаймыз және онсыз біздің Қазақстан аумағында фильм түсіру әлеуетіміз де болмайды. Сондай-ақ Заңда «рибейт» термині енгізілді, ол  біздің елде кино түсіретін шетелдік кино компанияларға берілетін жеңілдіктерді білдіреді. Бірыңғай оператор ретінде Кино орталығы «бірыңғай кино билеті» жүйесін енгізбек. Бұл кино нарығының айқындығын, яғни бюджетке билеттер сатылымынан алынатын салық түрінде табыстың түсуін талдау мүмкіндігін, елімізде прокатқа шығарылған фильмдер туралы, біздің көрермендеріміз қандай фильмдерді көретіні, қай жанрлардың сұранысқа ие болып табылатыны жайлы ақпаратты береді. Ал өз кезегінде бұл жеке инвестициялардың салынуын қарқындатады. Биылғы жылдан бастап-ақ біз кадрлардың біліктілігін арттыру мәселесімен айналыса бастаймыз, біздің мамандар әлемдік кәсіби стандарттарға сай болып, кез келген шетелдік кино тобында сұранысқа ие болуы, Қазақстан аумағында жұмыс істейтін кез келген халықаралық жобаға қатыса алуы тиіс. Және Кино орталығының тағы бір маңызды қызметі – дистрибьюция, яғни біздің аумағына және шет елдерге тарату. Бүгінде біздің кино нарығында екі алпауыт дистрибьютор жұмыс істеп жатыр, олар – «Меломан» және «Сулпак Синема» компаниялары. Бірақ, өкінішке қарай, олар көбінесе өздері өкілі болып табылатын америкалық киноны ілгерілетуге басымдық береді. Бұл жағдайды өзгертуіміз керек, бұл орайда «Кино туралы» Заңда ұлттық фильмдердің дистрибьюторлық желісін құруымыз қажет екендігі, кино прокатындағы үшінші ойыншыға айналуға тиіс екеніміз айтылған.

- Күні кешеге дейін өзі Сарапшылар кеңесіне кірген Ермека Тұрсыновтың келтірген дәлелдері жайлы сөз қозғайықшы. Оның кеңестің жұмысын реттейтін ережелерге қанағаттанбауы, оның мүшелеріне қысым жасалып отырғаны туралы сөзі, Сарапшылар кеңесінің өкілеттігі аз деген шағымы қайдан, неден шығып отыр?

- Әрине, ол кісінің сөзі рас болмай отыр. Бұл орайда айта кетейін, алғашқы питчинг барысында (мен ол кезде әлі өз міндеттерімді орындауға кіріскен жоқ едім) ол өз фильміне қаржы алды. Ол кісі сол кезде, неге екені белгісіз, бірінші Сарапшылар кеңесінің құрамына киноға ешбір қатысы жоқ адамдар кіргеніне ешбір қарсылық білдірмеген болатын. Оған бұл жайт кедергі туғызбаған еді. Соның нәтижесінде ол мемлекет тарапынан қомақты қаржылық қолдауға ие болған.

Ал мен ол кезде ол кісіні жақсы танымайтынмын, тек кітаптарынан және «Келін» атты алғашқы фильмінен ғана білетінмін, ол фильмнің маған өте ұнағанын айта кетейін (ол біздің «Монғол» атты фильмнен кейін «Оскар»-дың шорт-листіне енгізу тізіміне енгізілген). Ол кісіні мен түсінігі мол адам, Қазақстанды Отаным деп қабылдайтын, біздің киноға жаны ашып, оның мәселелерін түбегейлі шешуге талпынады деп қабылдағанмын. Алайда олай емес болып шықты. Ол кісі екінші питчинг аясында ұсынылған 250 сценарийдің бір де бірін оқымапты. Өзі кейбір отырыстарға ғана қатысып, ол жерде ешбір түсініктемелер бермеді, тек бақылап қана және дауыс беріп отырды. Сөйтіп аяқ астынан жалпы жұмыс барысына көңілім толмайды деп шықты. Менің ойымша, бұл ол кісінің өзі «дұрыс емес ұйым» деп санайтын Кино орталығына, Сарапшылар кеңесінің құрамындағы кәсіпқой мамандарға құрмет көрсетпеуі. Оның мен күтпеген демаршы Кино орталығының басшысы ретінде мені ғана емес, Сарапшылар кеңесінің бүкіл мүшелерін де қорлады. Тұрсыновтың ол кеңестен көп адамдар кетті дегендегі «көп» адамы – екі-ақ адам – оның өзі және ол Сарапшылар кеңесінің құрамынан шығуға көндірген Қазақстан киносының ақсақалы Сатыбалды Нарымбетов. Дегенмен, Тұрсынов пен оның жақтастары Қанат Төребай мен Арман Әсенов қанша тырысқанымен, кеңестің басқа мүшелеріне олардың тісі батпады. Менің әріптестерім қаласа, өздеріне қаншалықты қысым жасалғаны жайлы БАҚ-да өздері айтып берер.

Бірлескен жұмысқа осындай бұрыс көзқарас менің ашуыма тиді. Әрине, оның осы мәлімдемелері, «Қазақфильмде» өткізілген жиналыстарда, ұйымдастырған астыртын құйтырқы әрекеттері,  ақсақалдарды өз жағына тартып алуға әрекет етуі, тіпті жас кинематографистермен де «келісуге» тырысуы – осының бәрі біздің киноиндустриямыздың дамуына зиянын тигізбей қоймайды. Бұл орайда Тұрсыновтың   Кинематографистер одағының басшысы болып табылатынын, демек, кино қауымдастығын жік-жікке бөлуге емес, оны біріктіруге тиіс екенін естеріңізде болсын.

Бұл жерде тағы бір парадоксты көріп отырмын. Тұрсыновтың пікірінше, бұрын өзі құрамында болған Сарапшылар кеңесі Мәдениет және спорт министрлігімен де, Ұлттық киноны қолдау мемлекеттік орталығымен де тығыз байланыста болмауы тиіс. Бірақ ол мүлдем қисынсыз нәрсе. Біздің қарсыласымыз Сарапшылар кеңесінің Кино орталығы жанынан ашылғанын, ал өз кезегінде Кино орталығын «Кино туралы» Заңға сәйкес Қазақстан Үкіметінің атынан Мәдениет және спорт министрлігі құрғанын ұмытып отыр. Сондықтан Тұрсыновтың айтып отырғанын жалпы іске асыруға болады, бірақ ол үшін ол кісі өз жеке  Кино орталығын құрып, кино жобаларын жеке меншік қаржыландыру көздерінен қаржыландыруы тиіс.   

- Және де Е. Тұрсынов белгілі бір сандарды келтіріп, мысалы, Кино орталығының қызметін жүргізуге  450 миллион теңге бөлініп, «Қазақфильмді» қаржыландырусыз қалдырды деп кінә тағып отыр...

- Ол өтірік. Министрлік «Қазақфильмге» 7,4 миллиард теңге бөліп берді. Бұл орайда тағы бірнеше санды есімізге алғанымыз дұрыс болар – Тұрсынов түсірген алты авторлық картинаға мемлекет тарапынан 2 миллиард теңгеге жуық қаражат бөлінген. Мен бүгінде Қазақстанда осыншама бюджет бөлінген басқа режиссерді білмеймін. Содан біз не ұттық? Ол фильмдер қай жерде прокатқа шығарылыпты?

Түсінсеңіз, қазіргі әлемде қабылдау, әсіресе, көзбен көріп қабылдаудың сипаты қатты өзгерді. Жас буын бұрын қолданылған пішін-нысандар қанағаттандырмайды. Сондықтан да Голливудтың, еуропалық және кореялық кино компанияларының бүгінгі шығарып жатқан дүниелерінің 10-15 жыл бұрын жасалған нәрселерден айырмашылығы зор. Сол себепті біздің кино да қазіргі заманғы, дәлірек айтқанда, жас көрермен күтетін пішін-нысандарды пайдалануы тиіс. Тұрсынов өзінің кино шығармашылығында пайдаланатын әдіс-амалдар ескірген сияқты. Менің ойымша, оның түйсігіндегі қайшылықтың «Кино туралы» Заңға да, Кино орталығына да қатысы жоқ, бұл оның ішкі, жан-дүниесіндегі қайшылық, бірақ ол кісінің өзі осыны түсінбей әлек. Сондықтан да ол өзінің кино туындыларының көбі неге прокатта сұранысқа ие болмай жүргенін, неліктен жас әріптестері оған қарсы шығатынын түсінбейді. Тіпті өзі басқарып отырған Кинематографистер одағының ішінде ол заңды тәртіп орната алмады. Ол осы лауазымға келісімен, жасы кішірек әріптестермен кикілжіңдері басталып, олар «Кино үйі» үшін соттасып, дауын әлі тоқтата алмай жүр. Бұл даудың аяғы тіпті Тұрсыновқа қарсы шыққандардың Қазақстан Президентінің атына ашық үндеу жариялауына әкеліп соғып отыр.

Енді біз ғана жақсы әрі дұрыс істейміз, ал өзгелер кілең өтірікші және бос кеуде деп, оңды-солды сұхбат таратқанша, ол кісіге өз үйінде тәртіп орнатып, өзінің жеке басшылығының нақты нәтижесін көрсететін уақыт болған шығар.

Әсенов мырзаның жуырда берген сұхбатын көріңізші, онда берілген ақпараттың дұрыс емес екендігі айқын. Ол сұхбатта кино саласының қызметіне арналған қаражаттың бәрі енді Ұлттық киноны қолдау мемлекеттік орталығына жіберіліп отыр деп айтылған. Әрине, олай емес. «Қазақфильмді» де, Кино орталығын да құрушы бір министрлік болып табылады, ол осы құрылымдардың әрқайсысының қызмет-міндеттерін бөлуге және оларды қаржыландыруға қатысты оң саясат жүргізуде.

Жаңа айтып өткеніміздей, «Қазақфильмнің» қайта құрылысына және заман талабына сәйкес жаңғыртуға 7,4 миллиард теңге бөлінді. Ал Кино орталығының мақсаты бөлек – осы құрылым арқылы мемлекет республикада қызмет атқарып жүрген барлық продюсерлік компаниялар мен киностудиялардың қаржыландырылуын қамтамасыз етеді. Мәдениет және спорт министрлігі қажет деп тапса, бұл жөнінде тікелей өзі түсініктеме бере жатар деген ойдамын.

Жаңа айтып отырған сұхбатта Әсенов «Қазақфильмді» жаңғыртуға кірісіп кетті делінген. Бұл жерде: егер мемлекеттің бүкіл қаражаты Кино орталығына кетіп жатса, ол жаңғыртуды қалай жүргізіп жатыр екен деген сұрақ туындайды емес пе. Әрі қарай тіпті қызық – «Қазақфильмді» жаңғырту бағытын Ресей кинематографистер одағының басшысы Никита Михалков қолдап, Арман Әсеновқа қолдауын білдіріп, ресми хат жолдапты-мыс.

Білсеңіздер, мен жуырда ғана Никита Сергеевич Михалковпен сөйлескенмін, ол күні бүгінге дейін ол хат жайлы ештеңе білмейтін болып шықты. Оған хабар беретін кез келген сияқты.

Ал бұл мәселеге байыпты қарап айтсақ, Әсенов мырзаның үстінен «Қазақфильмдегі» әріптестері басшы ретінде мадағы жоқ хаттар жазып жатқаны, ал оның Ресей кинематографистер одағы басшысының атын жамылуға тура келіп отырғаны, әрине, күйінішті жағдай.

- Гүлнәр Болатқызы, осы қалыптасқан жағдай немен аяқталатынын не деп болжайсыз?

- Мен үшін ең бастысы – Кино орталығының жұмысына ешкім кедергі туғызбаса екен. Қазір біздің киноиндустрияның дамуы үшін барлық жағдайлар жасалып отыр. Ал ішкі айтыс-тартыстар, құйтырқылықтар, ұшы-қиыры жоқ жиналыстар бізді басты мақсатымыздан тайдырып, керегі жоқ дау-дамайлар туғызып жатыр. Мен әркім өз ісімен айналысып, өз проблемаларын өзгелердің есебінен емес, өз бетімен шешетіндей алгоритм табуға шақырамын. Шығармашылықпен айналысыңыздар, кітап жазыңыздар, фильм түсіріңіздер, питчингтерге қатысыңыздар.

- Питчингтің нәтижелеріне оралайық. Гүлнәр Болатқызы, алдағы уақытқа озып өтіп, ведомствоаралық комиссия жайлы сұрағым келіп отыр. Сарапшылар кеңесінің шешімі шыққан соң киножобалар сол ведомствоаралық комиссияның қарауына беріліп, ол фильмдердің соңғы тізімін бекітеді. Бірақ Сарапшылар кеңесінің бұрынғы мүшесі Ермек Тұрсынов аяқ астынан мұны дұрыс емес жағдай деп қабылдап отыр.

- Өзім Ұлттық киноны қолдау мемлекеттік орталығы басқармасының төрайымы ретінде қатысқан алғашқы ведомствоаралық комиссияның жұмысы айқын есімде. Құрамына мәдениет және спорт министрі, Парламент Сенатының, Мәжілісінің депутаттары, ақпарат және қоғамдық даму, білім және ғылым вице-министрлері, сыртқы істер министрінің орынбасары және тағы басқа жоғары лауазымды тұлғалар кірген комиссия мүшелері менің 60 киножоба туралы ақпаратымды тыңдады. Оларды қорғау өте қиын болды. Себебі менің алдымда кәсіпқой киношылар емес, мемлекеттік басқарудың кәсіпқойлары отырды. Мен өзімді алғашқы кандидаттық диссертациямды қорғап тұрғандай сезіндім. Тіпті соңында дауысым да қарлығып қалды (күлімсірейді). Мені олардың бұл іске қалай қарағаны қатты таңқалдырды. Шынымды айтсам, мен ол отырыс жай ғана көз қылу үшін өткізіледі деп ойлағанмын. Ал ол жерде шын мәнінде әрбір фильмге толық талдау жасалды.

Маған жобаларды режиссер әрі продюсер ретінде бағалаудан бас тартуға тура келді. Себебі ведомствоаралық комиссияның мүшелеріне түсірілген фильмдердің кинематографиялық жағы қызық емес болды. Фильмдер прокатта табысты болатын немесе кинофестивальдерге шығару үшін мықты түсірілімдер ретінде қарастырылмады. Шенеуніктер жобалардың мән-мағынасын ғана, соның ішінде мемлекетаралық тұрғыда бағалады. Өйткені олар барлық мемлкеттік жобаларды, елімізді дамытудың басымды бағыттарын: Қазақстанның қай бағытты алып отырғанын, тіпті қай жерде қандай дипломатиялық шиеленістер орын алып отырғанын, қай елдерге жақындауға болмайтынын жақсы біледі емес пе. Яғни ведомствоаралық комиссияның мемлекет мүддесін ғана ойлайды.

- Сұхбатыңызға көп рахмет! 

Zakon.kz

03.03.2020